Гыйлем иясе

Фән­гә ба­гыш­лан­ган го­мер

Иҗат Хак улы Са­би­тов – га­лим-ма­те­ма­тик-ге­о­метр, фи­зи­ка-ма­те­ма­ти­ка фән­нә­ре док­то­ры (1997), ­Мәс­кәү дәү­ләт уни­вер­си­те­ты про­фес­со­ры (2005 ел­дан). М. В. Ло­мо­но­сов пре­ми­я­се лау­ре­а­ты. Бү­ген­ге көн­дә Мәс­кәү­дә яши.

Ул 1937 ел­ның 15 де­каб­рен­дә ­Мәс­кәү өл­кә­се­нең ­Воск­ре­сенск шә­һә­рен­дә ту­ган. Әти­се Хак Сәр­вә­рет­дин улы ­Бө­ек Ва­тан су­гы­шы­на алын­гач, у­кы­ту­чы бу­лып эш­лә­гән әни­се, өч ба­ла­сы бе­лән, Ы­рын­бур өл­кә­сен­дә­ге Кан­чыр авы­лы­на (Кән­сер; Кан­чи­ро­во – рус.; 1938–1957 ел­лар­да Ч­ка­лов өл­кә­се; хә­зер­ге А­лек­санд­ров­ка ра­йо­ны­ның Зелё­ная Ро­ща авыл җир­ле­ге­нә ке­рә) эва­ку­а­ци­я­лә­нә. Иҗат баш­лан­гыч бе­лем­не шу­шы баш­корт авы­лын­да ала. Ә ур­та бе­лем­не ул кө­меш ме­даль­гә ра­йон үзә­ген­дә­ге мәк­тәп­тән алып чы­га. Мәк­тәп­тән соң ­Дү­шән­бе шә­һә­рен­дә­ге В. И. Ле­нин исе­мен­дә­ге Та­җик дәү­ләт уни­вер­си­те­ты­ның (2008 ел­дан ­Та­җик мил­ли уни­вер­си­те­ты) фи­зи­ка-ма­те­ма­ти­ка фа­куль­те­ты­на укыр­га ке­рә. 1959 ел­да әле­ге уку йор­ты­ның ма­те­ма­ти­ка бү­ле­ген бик ях­шы бил­ге­ләр­гә тә­мам­лап, ике ел уни­вер­си­тет­ның ма­те­ма­тик ана­лиз ка­фед­ра­сын­да ас­сис­тент бу­лып эш­ли. Би­ре­дә эш­лә­гән­дә үк ин­де «Функ­ци­я­ләр те­о­ри­я­се­нең бер чик­ле мәсь­ә­лә­се ту­рын­да» бе­рен­че фән­ни хез­мә­тен яза. Шу­шы хез­мә­те ни­ге­зен­дә 1960 ел­да Е­ре­ван­да уз­ган комп­лекс­лы ал­маш функ­ци­я­лә­ре те­о­ри­я­се­нә ба­гыш­лан­ган бө­тен­со­юз кон­фе­ре­ни­я­сен­дә уңыш­лы чы­гыш ясый. Ә 1961 ел­да Иҗат Са­би­тов ­Ле­нинг­рад­та ма­те­ма­тик­лар съ­ез­дын­да кат­на­ша һәм про­фес­сор Н. Ефи­мов бе­лән та­ны­ша. Шул ук ел­ны аның җи­тәк­че­ле­ген­дә Мәс­кәү дәү­ләт уни­вер­си­те­ты­на ас­пи­ран­ту­ра­га ке­рә. Ос­та­зы йо­гын­ты­сын­да И. Са­би­тов­ның гыйль­ми тик­ше­ре­нү­лә­ре­нең төп те­ма­сы ге­о­мет­рия бу­лып ки­тә.

Иҗат Са­би­тов Н. Ефи­мов һәм Э. Поз­няк җи­тәк­че­ле­ген­дә­ге се­ми­нар эше­нә ак­тив ку­шы­лып ки­тә. Ә се­ми­нар эшен­дә кат­на­шу­чы га­лим­нәр зур уңыш­лар­га ире­шә­ләр. Ми­сал­га, 1966 ел­да Н. Ефи­мов гыйль­ми ачы­шы өчен Ле­нин пре­ми­я­се­нә ла­ек дип та­бы­ла. Се­ми­нар­га иле­без­нең төр­ле шә­һәр­лә­рен­нән И. Ба­кель­ман, Ю. Бу­ра­го, А. Вер­нер, Ю. Ре­шет­няк, В. То­по­но­гов ке­бек док­лад­чы­лар ки­лә. Ерак җир­ләр­дән ки­леп, Л. Ни­рен­берг, Р. Фин­ни, Г. Франк ке­бек чит ил га­лим­нә­ре чы­гыш­лар ясый­лар.

Се­ми­нар­да­гы иҗа­ди һәм дус­та­нә мо­хит­тә яшь га­лим­нәр ка­нат чар­лый, үсә, ны­гый. 1965 ел­да Иҗат Са­би­тов «Чик­сез ке­че бө­ге­леш­ләр те­о­ри­я­сен­дә Дар­бу өс­лек­лә­ре» ди­гән те­ма­га кан­ди­дат­лык дис­сер­та­ци­я­сен як­лый. Әле­ге хез­мә­тен як­ла­ган ва­кыт­та фән­ни җи­тәк­че­се Н. Ефи­мов дис­сер­тант­ны өл­гер­гән фән­ни тик­ше­рү­че дип атый, чөн­ки дис­сер­та­ци­я­нең те­ма­сын да, аны өй­рә­нү өчен ап­па­рат­ны да яшь га­лим үзе тап­кан бу­ла. Рәс­ми оп­по­нент И. Ба­кель­ман тәкъ­ди­ме бе­лән, Гыйль­ми со­вет аның хез­мә­тен ае­ру­ча уңыш­лы дип бил­ге­ли.

Иҗат Хак улы үз-үзе­нә һәм баш­ка­лар­га ка­ра­та та­ләп­чән ке­ше бу­ла­рак бил­ге­ле. Док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­се як­лау өчен нә­ти­җә­ле хез­мәт­лә­ре җи­тәр­лек бул­са да, ул эз­лә­нү­лә­рен дә­вам итә, бик мө­һим ге­о­мет­рик проб­ле­ма­ны чи­шәр­дәй нә­ти­җә­гә ире­шер­гә те­ли. Шул сә­бәп­ле док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­сен як­ла­вы ки­чек­те­ре­лә ки­лә. Һәм 1997 ел­да «Өс­лек­ләр­нең мет­рик те­о­ри­я­сен­дә изо­мет­рик ча­гы­лыш­лыр, бө­ге­леш­ләр һәм кү­ләм­нәр» ди­гән дис­сер­та­ци­я­сен ме­нә ди­гән итеп як­лый. Ә 2005 ел­да Иҗат Са­би­тов про­фес­сор ди­гән гыйль­ми дә­рә­җә­гә ия бу­ла. Ул Мәс­кәү дәү­ләт уни­вер­си­те­ты­ның ме­ха­ни­ка-ма­те­ма­ти­ка фа­куль­те­ты­ның ма­те­ма­тик ана­лиз ка­фед­ра­сын­да укы­та. Кы­зык­лы мах­сус курс­лар­да лек­ци­я­ләр укый, ас­пи­рант­лар­га җи­тәк­че­лек итә, ге­о­мет­рия бу­ен­ча се­ми­нар­да җи­тәк­че бу­ла.

Ча­кы­рыл­ган док­лад­чы бу­ла­рак, күп ке­нә ха­лы­ка­ра кон­фе­рен­ци­я­ләр­дә чы­гыш ясый һәм дөнь­я­ның әй­дәп ба­ру­чы уни­вер­си­тет­ла­рын­да һәм фән­ни үзәк­лә­рен­дә тик­ше­ре­нү­ләр бе­лән шө­гыль­лә­нү мөм­кин­ле­ге ала.

Иҗат Са­би­тов – йөз­дән ар­тык фән­ни хез­мәт, 22 ки­тап ав­то­ры.

Зы­я­лы­лык – нә­сел­дән

Иҗат Са­би­тов., дө­рес­тән дә, зур шә­хес. Сә­ләт­ле гый­лем ия­се­нең та­мыр­ла­рын – ту­ган җи­рен, ана те­лен хөр­мәт итеп яши бе­лүе ае­рым игъ­ти­бар­га һәм их­ти­рам­га ла­ек. Воск­ре­сенск ди­гән рус шә­һә­рен­дә ту­ып, шул мо­хит­тә үсү­е­нә  ка­ра­мас­тан, саф та­тар­ча сөй­лә­шә. Сөй­лә­мен­дә бер ге­нә рус сү­зе кул­лан­мый. Ана те­лен шу­лай ка­мил бе­лү­е­нең се­рен ул та­тар ки­тап­ла­рын бик күп уку­дан кү­рә. «Ту­ган те­лем­не үс­те­рер­гә алар яр­дәм ит­те дә ин­де. Әни­нең ра­йон үзә­ген­нән алып кайт­кан та­тар ки­тап­ла­рын йот­лы­гып укый идем. Ба­ла­чак­та­гы иң ярат­кан ки­та­бым бу­лып Га­риф Го­бәй­нең «Ма­як­чы кы­зы» ки­та­бы ис­тә кал­ган. Ул ки­тап хә­зер дә өем­дә ка­дер­ләп сак­ла­на», – ди Иҗат Са­би­тов.

«Та­тар те­ле­нә, та­тар әдә­би­я­ты­на мә­хәб­бәт әти­ем­нең Му­са Җә­лил ке­бек бө­ек ша­гыйрь­ләр, язу­чы­лар бе­лән дус­лы­гы ту­рын­да­гы ис­тә­лек­ләр­дән кил­гән­дер», – дип тә өс­ти Иҗат ага. Га­лим­нең әти­се Хак Са­би­тов Бө­ек Ва­тан су­гы­шы­на ка­дәр Мәс­кәү өл­кә­се Воск­ре­сенск шә­һә­ре ки­тап­ха­нә­сен­дә, ре­дак­ци­я­дә эш­лә­гән, җә­лил­че Әх­мәт Си­ма­ев­ның хез­мәт­тә­ше бул­ган, Му­са Җә­лил бе­лән якын ара­лаш­кан. Фронт­тан кайт­кач, авыл клу­бы мө­ди­ре бу­лып эш­лә­гән, ши­гырь­ләр һәм пь­е­са­лар язып, алар­ны үзеш­чән ар­тист­лар кө­че бе­лән куя тор­ган бул­ган, якын-ти­рә авыл­лар­да кол­лек­тив бе­лән чы­гыш ясау­лар­ны оеш­тыр­ган, ки­тап­ха­нә ач­кан.

Иҗат Хак улы үзе­нең шә­җә­рә­сен – нә­сел-ыру­ы­ның кем­нән баш­ла­нып, ни­чек тар­мак­ла­нып ки­тү­ен – ях­шы бе­лә, ту­ган­на­ры­ның исем­нә­рен ге­нә тү­гел, хәт­та кай­да яшә­гә­нен, эш­лә­гә­нен хә­тер­ли. Алар­ның исе­мен мәң­ге­ләш­те­рү ту­рын­да да хы­ял­ла­нып яши.

Ба­ба­сы, кү­ре­нек­ле дин эш­лек­ле­се һәм мәгъ­ри­фәт­че, имам-ха­тиб һәм мө­дәр­рис Сәр­вә­рет­дин Миф­та­хет­дин улы Са­би­тов­ның (1862–1916) ми­ра­сын та­ны­ту өчен җан ата. Аның ты­рыш­лы­гы бе­лән хәз­рәт­нең исе­ме Та­тар эн­цик­ло­пе­ди­я­се­нә кер­тел­гән (V том; Ка­зан, 2011). Сәр­вә­рет­дин Са­би­тов – пе­да­го­ги­ка бу­ен­ча бер­ни­чә ки­тап ав­то­ры, «Шу­ра» жур­на­лын­да ак­тив языш­кан мәгъ­ри­фәт­че. За­ма­нын­да аның өй­лә­нү һәм тәр­бия ту­рын­да­гы ки­тап­ла­ры ае­ру­ча по­пу­ляр бул­ган. Ул ту­мы­шы бе­лән Ка­зан гу­бер­на­сы Чис­тай өя­зен­нән. Тро­ицк мәд­рә­сә­сен­дә, Төр­ки­я­дә бе­лем ал­ган. 1872 ел­дан 1913 ел­га ка­дәр Ырын­бур гу­бер­на­сы Ырын­бур өя­зе Бош­ман-Су­ын-Ка­ра­кып­чак во­лос­те­ның (хә­зер­ге Ырын­бур өл­кә­се Таш­лы ра­йо­ны) Те­лә­вем­бәт авы­лы җә­мигъ мә­че­тен­дә имам-ха­тиб һәм мө­дәр­рис бу­лып тор­ган. 1907 ел­да Бош­ман-Су­ын-Ка­ра­кып­чак во­лос­те­ның мө­сел­ман җәм­гы­я­тен тө­зү­дә баш­лап йөр­гән, шул җәм­гы­ять­нең рә­и­се итеп сай­лан­ган. Мәд­рә­сә­ләр­дә җә­ди­ди укы­ту ысул­ла­рын, рус те­лен, шу­лай ук дөнь­я­ви фән­нәр (ариф­ме­ти­ка, та­рих, ге­ог­ра­фи­я) укы­ту­ны кер­тү­не як­ла­ган. 1915 ел­да мәд­рә­сә­сен­дә 215 шә­керт (155 ир ба­ла, 60 кыз ба­ла) исәп­лән­гән. 1910 ел­да Йо­ма­гу­җа авы­лы­ның ка­ди­ми мул­ла­сы С. Х. Вә­ли­тов та­ра­фын­нан яла ягы­лып, жан­дарм­нар эзәр­лек­лә­ве­нә ду­чар бул­ган, лә­кин тен­тү ва­кы­тын­да бер­нин­ди шик­ле әй­бер та­был­ма­ган. Ди­ни һәм гыйль­ми ки­тап­лар­дан бай ки­тап­ха­нә туп­ла­ган бул­ган. 1913 ел­дан Ырын­бур өя­зе Юга­ры Бик­ху­җа авы­лын­да яшә­гән. Ва­фа­ты – 1916 ел­дан соң.

Укы­мыш­лы һәм зы­я­лы нә­сел ба­шын­да тор­ган Сәр­вә­рет­дин Са­би­тов­ның дә­вам­чы­сы – оны­гы Иҗат Хак улы да үз тор­мы­шы­ның мәгъ­нә­сен мө­гал­лим­лек­тә тап­кан шә­хес, го­ме­ре буе гый­лем­гә ом­ты­лып яши, фән­гә хез­мәт итә. Киң ка­раш­лы га­лим бу­ла­рак, тел­ләр бе­лү­гә әһә­ми­ят бир­гән: ту­ган те­лен­нән тыш, бер­ни­чә чит тел, шу­лай ук элек­ке­ге СССР ха­лык­ла­ры тел­лә­рен бе­лә. Ул ма­те­ма­ти­ка бу­ен­ча бер­ни­чә ки­тап­ны инг­лиз һәм ф­ран­цуз тел­лә­рен­нән тәр­җе­мә ит­кән. Күп­кыр­лык­лар­ның кү­ләм­нә­ре ту­рын­да по­пу­ляр бро­шю­ра­сы та­тар те­лен­дә нә­шер ител­гән. Ул Көн­ба­тыш һәм Көн­чы­гыш клас­сик әдә­би­я­тын һәм поэ­зи­я­сен бе­лә һәм яра­та, үзе дә (ни­гез­дә та­тар те­лен­дә) ши­гырь­ләр яза. Аның бер­ни­чә ши­гы­ре ком­по­зи­тор­лар та­ра­фын­нан көй­гә са­лын­ган һәм та­тар эст­ра­да­сын­да уңыш бе­лән баш­ка­ры­ла.

Та­тар те­ле­нә яңа ма­те­ма­тик ата­ма­лар керт­тек...

Иҗат абый Са­би­тов ту­рын­да әл­лә ни­ка­дәр мәгъ­лү­мат­лар туп­ла­дык, әм­ма үзе бе­лән әң­гә­мә кор­ма­сак, яз­ма­быз, әл­бәт­тә, ту­лы бул­мас иде. Без та­ныл­ган та­тар га­ли­ме бе­лән элем­тә­гә ке­реп, аңа бер­ни­чә со­рау бе­лән мө­рә­җә­гать ит­тек.

– Иҗат абый, Сез Та­тарс­тан­нан чит­тә ту­ып үс­кән­сез. Әм­ма та­тар те­лен ка­мил үз­ләш­тер­гән­сез, мил­ли тәр­бия ал­ган­сыз. Мәс­кәү­дә зур га­лим бу­ла­рак та­ныл­ган­да, та­тар­лык, ягъ­ни шул ук без­гә хас бул­ган ар­тык, ко­ма­чау­ла­ма­ды­мы?

– Бик дө­рес со­рау. Бе­лә­сез­ме, ми­ңа өч мәр­тә­бә тор­мы­шым­ны яңа шарт­лар­да дә­вам итәр­гә ту­ры кил­де. Бе­рен­че мәр­тә­бә­сен­дә кеч­ке­нә бер баш­корт авы­лын­да баш­корт мәк­тә­бен (7 нче класс) тә­мам­ла­гач, 8 нче класс­ка рус мәк­тә­бе­нә укыр­га ке­рер­гә ту­ры кил­де. Рус те­лен әз­рәк ке­нә аң­лый идем, тик сөй­лә­шә дә, укый-яза да бел­ми идем. Бе­рен­че ва­кыт­лар­да җа­вап­ла­рым өчен «и­ке»­ле ал­ган чак­ла­рым да бул­ды. Класс­таш­лар ара­сын­да рус те­лен җи­тәр­лек бел­мә­вем­нән кө­лү­че­ләр дә бул­ды, әл­бәт­тә. Лә­кин мин ба­ры­бер 10 нчы класс­ны кө­меш ме­даль­гә тә­мам­ла­дым, рус те­ле бу­ен­ча гы­на 4ле чык­ты. Һәм 9 нчы класс­та ук үзем өчен бе­рен­че со­ци­о­ло­гик ачыш яса­дым. Мин­нән кө­лү­че­ләр, кы­ер­сы­ту­чы­лар – алар үз­лә­ре дә ким­се­неб­рәк яшәү­че­ләр бул­ган­нар икән бит. На­чар уку­чы­лар, авыр­рак хәл­ле га­и­лә­ләр­дә үсү­че­ләр...

Икен­че мәр­тә­бә Ста­ли­на­бад (хә­зер­ге Дү­шән­бе) шә­һә­рен­дә уни­вер­си­те­тет­ка кер­гәч, мин ан­да төр­кем­дә бе­рү­зем авыл ма­лае бу­лып чык­тым. Ан­да да үзем­не уңай­сыз сиз­гән ва­кыт­ла­рым күп бул­ды. Әм­ма баш­ка­лар­дан арт­та кал­мас­ка ты­рыш­тым, бик күп шө­гыль­лән­дем. Һәм ахыр чик­тә уни­вер­си­тет­ны кы­зыл дип­лом бе­лән тә­мам­ла­дым.

Өчен­че тор­мыш сы­на­вы җит­ди­рәк бул­ды: Мәс­кәү уни­вер­си­те­ты­ның ас­пи­ран­ту­ра­сы­на кер­гәч, Мәс­кәү уни­вер­си­те­тын­да укы­ган ас­пи­рант­лар­ның мин­нән көч­ле­рәк бу­лу­ын күр­дем. Алар без Ста­ли­на­бад­та хәт­та ишет­мә­гән фән­нәр­не дә үз­ләш­те­реп кил­гән­нәр иде. Әл­бәт­тә, кы­ен бул­ды. Әм­ма мин шу­ны аң­ла­дым: бу кы­ен­лык­лар без, та­тар­лар­га, та­гын да ты­ры­шыр­га этәр­геч би­рә икән.

Ә сез әйт­кән тый­нак­лык­ның ко­ма­чау­ла­ган чак­ла­ры бул­ды, дө­рес. Мин бит док­тор­лык дис­сер­та­ци­я­сен дә 60 яшем­дә – иреш­кән нә­ти­җә­лә­рем­нән үзем дә ка­нә­гать кал­гач кы­на як­ла­дым.

– Го­ме­ре­гез­нең күп өле­ше Мәс­кәү­дә уз­ган. Та­тарс­тан бе­лән кы­зык­сы­нып, мил­ләт­тәш­лә­ре­гез бе­лән ара­ла­шып яши ал­ды­гыз­мы? Бү­ген­ге фән эш­лек­ле­лә­ре ара­сын­да игъ­ти­бар­га ла­ек та­тар га­лим­нә­ре ара­сын­нан кем­нәр­не әй­тә алыр иде­гез?

– Та­тарс­тан хә­бәр­лә­ре бе­лән мин һәр­ва­кыт кы­зык­сы­нам, ин­тер­нет­тан да укып ба­рам. «Ру­бин»­ның фут­бол­да бул­ган уңыш­ла­ры­на ку­а­нам. Сә­и­дә Мө­хәм­мәт­җа­но­ва­ның җыр­ла­вын тың­лар­га яра­там. Та­тарс­тан­нан бер­ни­чә ке­ше бе­лән да­и­ми элем­тә­дә то­рам. Ә та­тар га­лим­нә­ре­нә кил­гән­дә... Та­ныл­ган пе­да­гог, җә­мә­гать эш­лек­ле­се Ка­мә­рия Хә­ми­дул­ли­на­ны, фи­ло­ло­гия фән­нә­ре док­то­ры Әл­фи­нә Сиб­га­тул­ли­на­ны, та­ныл­ган ма­те­ма­тик­лар Се­мен На­сы­ров, Ма­рат Арс­ла­нов­лар­ны бик хөр­мәт итәм.

– Сез ши­гырь­ләр, җыр текст­ла­ры да яза­сыз бит әле. Бу те­ләк сез­дә кай­чан ту­ды?

– Бу «та­ри­хи» көн­не мин бик ях­шы ис­тә то­там. Икен­че класс­ны тә­мам­ла­ган ва­кы­тым иде, ав­густ ае. Әни­ем шул ши­гырь­не сак­ла­ган, 5 нче класс­та ми­ңа мәк­тәп­тән бү­ләк итеп би­рел­гән зур дәф­тәр­гә кү­че­реп язар­га куш­ты. Әл­бәт­тә, әле­ге ши­гырь­нең шигъ­ри кыйм­мәт­ле­ге юк иде. Тик мин­дә­ге ши­гырь язу те­лә­ге әти­ем­не бик ку­ан­дыр­ды. Ул үзе дә ши­гырь­ләр языш­ты­ра иде. Го­му­мән, аның әдә­би­ят-сән­гать бе­лән кы­зык­сы­нуы көч­ле иде. 1920 нче ел­лар ба­шын­да ул Орен­бург­та та­тар-баш­корт яшь­лә­ре өчен ачыл­ган тех­ни­кум­ның мә­дә­ни-агар­ту бү­ле­ген­дә укый баш­ла­ган, лә­кин мул­ла ба­ла­сы бул­гач, уку­ын бе­те­рә ал­ма­ган, кул­га алы­ну­дан ка­чып кит­кән. Сән­гать­ка ом­ты­лу­ны сак­ла­ды, мә­дә­ни-агар­ту эшен таш­ла­ма­ды. Уты­зын­чы ел­лар­ның ур­та­сын­нан су­гыш­ка хәт­ле Воск­ре­сенск шә­һә­рен­дә та­тар­лар өчен ачыл­ган ки­тап­ха­нә­дә эш­лә­де, шул шә­һәр­дә ук та­тар га­зе­та­сын­да эш­лә­гән Әх­мәт Си­ма­ев һәм аның аша Му­са Җә­лил бе­лән дә та­ныш бул­ган. Әти бе­лән әни­нең ми­нем та­тар бу­лып үсү­е­мә йо­гын­ты­ла­ры бик зур бул­ды. Алар­га ба­гыш­лап языл­ган ме­нә бу җы­рым да рух­ла­ры­на до­га бу­лып ба­рып иреш­сә иде... «Ә­ти-әни­не са­гы­нып» дип ата­ла ул.

Ал­лаһ чәч­кән тор­мыш гөл­чә­чә­ге

Һәр бу­ын­да ата яңа­дан.

Без­гә на­сыйп го­мер ки­лә­чә­ге

Юл­ны баш­лый ата-ана­дан.

Ку­шым­та:

Ел­га ба­шы чыл­тыр чиш­мә бул­са,

Әти-әни – без­нең чиш­мә­без.

Шул чиш­мә­дә су­лар чис­та бул­са,

Чис­та су­лар эчеп үсә­без.

Әти бе­лән әни ко­ча­гын­да

Җан­га ки­рәк җы­лы та­ба­быз.

Ут­лар сүн­сә алар уча­гын­да,

Зур бул­сак та, ятим ка­ла­быз.

Ин­де күп­тән яз­мы­шы­ма төш­кән

Баш­ка чиш­мә­ләр­дән су алам.

Лә­кин һа­ман ба­ла чак­та эч­кән

Әти-әни су­ы­на су­са­ган.

Бу сүз­ләр­не ком­по­зи­тор Фә­рит Ха­тый­пов көй­гә дә са­лып бир­де.

– Фән­ни хез­мәт­лә­ре­гез­не та­тар­ча­га тәр­җе­мә итеп ка­ра­ма­ды­гыз­мы?

– Тәр­җе­мә итү – үзе бер җит­ди эш бит ин­де ул. Ма­тур әдә­би­ят­та әсәр­нең әдә­би ма­тур­лы­гын сак­лар­га ки­рәк бул­са, ма­те­ма­ти­ка­да баш­ка төр­ле кы­ен­лык – тер­мин­нар өчен ки­рәк­ле сүз­ләр та­бу. Мә­сә­лән, рус те­лен­дә чит тел­дән кер­гән сүз­не хә­зер ни­чек тәр­җе­мә итә­ләр? Шу­шы чит тел сү­зен ала­лар да, та­мы­рын сак­лап, үз­гәр­тә­ләр, рус те­ле­нә ятыш­лы итә­ләр. Ә юга­ры ма­те­ма­ти­ка ата­ма­ла­рын рус те­лен­нән та­тар те­ле­нә тәр­җе­мә ит­кән­дә хәт­та үз­гәр­теп тә тор­мый­лар.

Ми­нем бер­ни­чә эшем­не та­тар те­ле­нә тәр­җе­мә ит­тек. Тер­мин­нар­ны тәр­җе­мә ит­кән­дә, яң­гы­ра­шы бе­лән ге­нә тү­гел, мәгъ­нә­се бе­лән дә уку­чы­га якын, аң­ла­еш­лы бул­сын дип, яңа сүз­ләр дә тәкъ­дим ит­тек. 2021 ел­да Ка­зан­да ми­нем «Күп­поч­мак­лык­ның поч­мак­ла­ры сум­ма­сы күп­ме­гә ти­гез?» ди­гән ки­тап­чы­гым ба­сы­лып чык­ты. Һәм Та­тарс­тан­ның һәр­бер та­тар мәк­тә­бе­нә би­рер­без ди­гән ни­ят бе­лән, мең да­нә итеп чы­га­рыл­ды. Рәх­мәт Ка­мә­рия ха­ным Хә­ми­дул­ли­на­га – ул ты­рыш­ты. Без ул ки­тап­та та­тар те­ле­нә бер­ни­чә дис­тә яңа ма­те­ма­ти­ка ата­ма­ла­рын керт­тек.

– Иҗат ага, бү­ген фән үсе­шен сез ни­чек дип бә­я­ли­сез?

– Бү­ген фән үсе­ше өчен мөм­кин­лек­ләр бик зур дип уй­лыйм. Кулъ­яз­ма­лар­ны әзер­ләү ге­нә дә унар мәр­тә­бә аз­рак ва­кыт ала. Чит ил бел­геч­лә­ре бе­лән ара­ла­шу үс­те, үза­ра мәгъ­лү­мәт алы­шу тиз­ләш­те, ха­лы­ка­ра мө­нә­сә­бәт­ләр ге­нә нык бо­зы­лып кит­мә­сә, фән ал­да­гы ел­лар­да бик күп яңа­лык­лар би­рер­гә ти­еш.

Ре­зи­дә Га­сый­мо­ва әзер­лә­де

«Мәйдан» № 7, 2024 ел