Эш­лек­ле сәфәр

- Исән­ме­сез, мин жур­на­лист бу­лам. Фә­рит Кон­ды­зов исем­ле. Сез­нең пер­си­дә­те­ле­гез бе­лән те­ле­фон аша сөй­ләш­кән идек ин­де. Ул ки­лер­гә куш­ты. Һәр­хәл­дә, "кил­мә­гез", дип әйт­мә­де ин­де. Сез берүк на­чар уй­лый күр­мә­гез. Без сез­не фә­кать ях­шы як­тан гы­на язар­га дип кил­дек. На­чар яңа­лык ки­рәк­ми, тыр­нак ас­тын­нан кер җы­еп йөр­ми­без. Без ан­дый жур­на­лист­лар тү­гел. Шу­ңа кү­рә сөй­лә­гез, хөр­мәт­лем. Сөй­лә­гез, рә­хәт­лә­неп мак­та­гыз, мак­та­ны­гыз. Ни­чек күб­рәк мак­тый­сыз, шу­лай ях­шы­рак. Сез­нең авыл ту­рын­да ях­шы фи­кер туа­чак ди­гән сүз бит. Ә авыл ту­рын­да ях­шы фикер ту­гач, ди­мәк, җи­тәк­че­ләре­гез дә әй­бәт дип уй­ла­я­чак­лар! Сез­не үр­нәк итеп ми­сал­га ки­те­рә­чәк­ләр. Ме­нә ки­тә да­ны­гыз, ме­нә шөһ­рәт ка­за­на­чак­сыз! Шу­ңа кү­рә, сөй­лә­гез, хөрмәт­лем, тик тор­ма­гыз.

Әй­дә, тәр­тип бу­ен­ча ба­рыйк. Фер­ма­гыз эш­ли­ме? Сы­ер­лар бар­мы ан­да? Ни­чә сы­ер бар? Ил­ле? Юк, ил­ле бик аз. Шун­дый зур авыл­ фер­ма­сын­да ил­ле сы­ер бар дип язып бул­мый ин­де. Арт­ты­рыйк без аны бе­раз. Йөз итик... Тук­та, йөз дә аз, дүрт йөз итик. Кем ки­леп тик­ше­рә аны! Тик­шер­ми бер­кем дә. Без­не җи­тәк­че­ләр дә, тик­ше­рү­че­ләр дә укы­мый, бор­чыл­ма­гыз. Без­не син һәм ми­нем ке­бек гади авыл кешелә­ре укый, дус­тым.

Ал­га та­ба кит­тек. Кем ан­да сез­нең ал­дын­гы сы­ер саву­чы­гыз? Ни­чек ин­де бе­рәү ге­нә? Ил­ле сы­ер­ны бер ке­ше са­ва­мы­ни? Ә-ә, уны­сы гы­на сөт би­рә... Аң­ла­шыл­ды. Ярый, аны­сын­да эшем юк, сы­ер са­ву­чы­гыз­ның исе­ме ни­чек? Ни­чә литр са­ва ин­де Рау­за апа? Тук­та, тук­та, ашык­ма, язып куйыйм. Шәй-хи-е-ва Рау-за... 57 яшь... Тү­бән Кө­бек­ле авы­лын­нан... Тү­бән Кө­бек­ле ни­чә чак­рым соң мон­нан? Көн са­ен 7 чак­рым­ны тө­шеп йө­ри­ме­ни фер­ма­гыз­га?! Ә-ә, ма­ши­на ме­неп алыш­лы бул­са ярый... Бе­рү­зе өчен­ме? Бо­зау ка­рау­чы бе­лән трак­то­рист­ны да алып тө­шә? Алай бул­са гы­на. Бе­рү­зе өчен ге­нә тех­ни­ка ку­ып, биш­не өч­кә кал­ды­ру бу­ла­чак бит, дип ке­нә әй­тү­ем иде. Ягу­лы­гы да кыйм­мәт бит аның хә­зер. Фи­нанс ми­нис­тр­лы­гы­ның, Авыл ху­җа­лы­гы ми­нис­тр­лы­гы­ның әл­лә ни бу­лы­ша­сы ки­леп тор­мый. "Икъ­ти­са­ди кри­зис, үз товар­ла­ры­быз­ны җи­теш­те­рер­гә ки­рәк, авыл ху­җа­лы­гын үс­те­рер­гә!" ди­ләр дә ди­ю­ен, ник­тер ел­дан-ел авыл ху­җа­лы­гы­на яр­дәм күлә­ме ге­нә ки­ми ба­ра. Кай­да ман­тыйк - аңламассың...

Ярый, ерак­ка ке­реп кит­мик та­гын. Юк­са, баш­тан сый­па­мас­лар... Әй­дә, дә­вам ит, хөр­мәт­лем. Та­гын нин­ди мак­та­ныр­лык әй­бер­лә­ре­гез бар? Юл на­чар? Хез­мәт ха­кы бир­ми­ләр? Тук­та, тук­та, мак­та­ныр­лык әй­бер со­рыйм бит сез­дән. Ве­те­ран­нар бар­мы? Тыл ве­те­ран­на­ры? Йөз яшь­лек әби бар? Ме­нә бит! Ник әйт­ми­чә то­ра­сың соң аны? Ха­лык егы­лып укый бит шул йөз яшь­лек әби­ләр ту­рын­да. Ре­дак­ци­я­без­гә ко­чак-ко­чак кай­та­ваз хат­ла­ры ки­лә. Елый-елый яза­лар. Биг­рәк тет­рән­дер­геч яз­мыш­ла­ры. Ул ач­лык ел­ла­ры, су­гыш чо­ры, реп­рес­сия... Ала­бу­та бөк­кән­нә­ре, кы­чыт­кан аш­ла­ры, куз­га­лак яшел­чәк­лә­ре, кыр­дан өше­гән бә­рәң­ге җы­еп ашау­лар. Кот­чык­ма­лы авыр ва­кыт­лар. Элек бик авыр бул­ган бит за­ма­на­ла­ры. Хә­зер ге­нә ул рә­хәт­тә яши ха­лык. Ида­рә­че­лә­ребез­гә рәх­мәт, кри­зи­сы­на да тү­зәр­без, санк­ци­я­лә­ре­нә дә, ин­фля­ци­я­се­нә дә, бә­я­ләр­нең ар­ту­ы­на да, су­гыш кына күр­сәт­мә­сен Хо­да­ем. Кал­га­ны вак мәсьәлә, шу­лай­мы?

Та­гын чит­кә ке­реп кит­тек ин­де. Исе­ме ни­чек йөз яшь­лек тыл ве­те­ра­ны­ның? Йөз тү­гел, тук­сан си­гезме­ни? Йөз дип тү­гә­рәк­ләп яз­сак, ма­тур­рак бу­ла­чак ин­де ул үзе, шу­лай­мы? Без­нең ре­дак­ци­я­дә дә таләп­ләр кы­рыс­рак бит, хөр­мәт­лем. Йөз тул­ма­са, яз­ма өчен пре­мия бир­ми­ләр. Бө­тен­ләй буш­ка яз­ган­быз булып чы­га. Ни­шлә­мәк ки­рәк, за­ма­на­сы шун­дый. Юл­ны бул­са да кап­лар­га ки­рәк. Бер­кем дә буш­ка алып кил­ми без­не мон­да, алып кай­тып ку­ям да ди­ми. Шу­лай бул­гач, әй­дә, ту­ты­рыйк ин­де без ул әби­гә йөз яшь­не. Кем бел­гән, бәл­ки, чын­лап та йөз­дер үзе­нә? Элек кай­бер ке­ше­ләр­не, кыш ту­ып та, до­ку­мен­ты­на "яз ту­ган" дип язган­нар бит. Бер­кем бер­ни бел­мәс.

Кай­да то­ра ул Са­ра әби? Тәк, язып ку­ям: "Рау­за апа­дан соң, Са­ра әби яны­на ке­рә­без". Ал­га та­ба кит­тек. Фер­мер­лар ту­рын­да да язар­га ки­рәк без­гә. Фер­ма тү­гел, фер­мер - шәх­си ху­җа­лык­лар. Бул­дык­лы ке­ше­ләр рә­те­нә ке­рә­ләр. Авыл­ның тот­ка­ла­ры. Бар­мы ан­дый­лар? "Юк", дип ба­шың­ны сел­кеп утыр­ма! Дүрт сы­е­ры бул­са, фер­мер бит ин­де ул, хөр­мәт­лем! Хәзер­ге за­ман­да дүрт тү­гел, бер сы­ер ас­ра­ган ке­ше­гә дә һәй­кәл ку­ярлык. Ун­ны дүрт­кә кал­ды­рып эш­ли бит алар. Утыз мең­гә ик­мә­ген, ун мең­гә пе­чә­нен, кө­тү­гә чык­кан өчен җәй бу­ен­а ал­ты-җи­де мең тү­ли дә, кыш­ка егер­ме биш мең тәң­кә­гә ит са­та. Ярты­сын са­та. Яр­ты­сын үзе­нә ашар­га кал­дыра. Үзе­нә, ба­ла­ла­ры­на, ту­ган­на­ры­на. Әйе, әйе, дө­рес әй­тә­сең, ту­ган­на­ры кер­ми. Алар­га да акча­га са­та. Ту­ган­нар да ке­ше рә­тен­дә тү­гел ул хә­зер. Бик ях­шы ту­ган бул­са гы­на бе­раз таш­ла­ма бе­лән са­тар­га мөм­кин­. Бер кара­саң, дө­рес эш­ли­ләр дә!

Я бул­ды, та­гын чит­кә тай­пыл­дык. Кем ан­да сез­нең дүрт сы­ер ас­рау­чы фер­мер­ла­ры­гыз? Га­тин Ра­фис... Язып куй­дым. Го­мә­ров Ша­һи­нур... Яз­дым. Сә­рия Мөх­ли­со­ва... Аны­сын да яз­дым. Ул да сы­ер ас­рый­мы­ни? Ни­чә­не? Биш­не! Ме­нә әй­бәт. Го­мә­ров­ны­кы ни­чәү? Аны­кы өчәү ге­нә... Юк, сы­зып атар­быз Го­мә­ров­ны, өч әз­рәк бу­лыр ул. Һәй­кәл ку­яр­лык дип бо­лай гы­на әйт­тем лә. Өч сы­ер ас­ра да фер­мер бул, имеш... Ник ка­шың җи­ме­релде та­гын? Ә-ә, Го­мә­ров си­нең ту­ган­мы­ни? Атаң­ның абый­сы­ның ур­тан­чы ма­лае? Ниш­ләп ал­дан ук шу­лай ди­ми­сең соң аны! Сыз­мый­быз, ки­ре­сен­чә, ка­лын хә­реф­ләр бе­лән, ас­ла­ры­на сы­за-сы­за язып ку­ям! И-и, үзең дә ин­де, хөр­мәт­лем, сәр­ка­тиб бу­лып утыр­ган бу­ла­сың та­гын... Бе­рен­че бу­лып әй­тә­ләр ан­дый ке­ше­ләр­не! Ме­нә ди­гән итеп мак­тап язып чыгар­быз үзен. Тик шу­лай да өч фер­мер күп­кә ки­тәр, яме. Шу­ңа ара­дан бер­сен, мә­сә­лән, э-э-э... Га­тин­ны сызып таш­лар­быз.

Та­гын ни­лә­ре­гез бар? Музей бар?! Ике га­сыр­лык?! Бик әй­бәт бу! Му­зей­лар­сыз - сә­фә­ре­без фай­да­сыз! Шун­дый ши­гырь ишет­кә­нең бар­мы? Үзем яз­дым. Бик ях­шы яз­ма ки­леп чы­гар. Ха­лык кы­ры­лып укый бит шул му­зей­лар ту­рын­да. Шу­лай бул­мый­ни! Бик кы­зык бит. Мәк­тәп­тә укы­ган чак­лар­да бе­рәр бәй­ге-ма­зар­да җиң­сәк, гел му­зей­лар­га алып ба­ра­лар иде без­не. Бер ке­ше­гә дә та­ныш бул­ма­ган авыл я­и­сә мәк­тәп му­зе­е­на ба­ра­быз да рә­хәт­лә­неп йо­кы туй­ды­рып кай­та­быз.

Бе­рәр гыйб­рәт­ле та­рих­лы ке­ше­ләр юк­мы, шу­ны­сын әйт тә тә­мам­лар­быз. Гыйб­рәт­ле та­рих­ка, га­дәт­тә, авыр тор­мыш­лы, ачы­сын-тө­че­сен күр­гән, шу­лай бу­лу­ы­на ка­ра­мас­тан, сы­гы­лып төш­мә­гән, ты­ры­шып-тыр­ма­шып яшә­гән ке­ше­ләр ке­рә. Бил­ге­ле ин­де, тор­мы­шын­да хәс­рәт­ле ва­кый­га­лар да бул­са әй­бәт. Әй­бәт тү­гел ин­де, на­чар. Яз­ма үтем­ле бул­сын өчен әй­бәт дип әй­тү­ем... Үлем-ки­тем­нәр... Фа­җи­га­ле рә­веш­тә ва­фат бу­лу­чы­лар... Бар­мы ан­дый­лар, хөр­мәт­лем? Язып ку­ям: Са­ра Хә­ки­мо­ва... Чү! Та­ныш исем... Те­ге тук­сан си­гез яшь­лек әби тү­гел­ме соң бу? Ник син ми­нем ба­шым­ны ка­ты­рып уты­ра­сың, хөр­мәт­лем?! Бер яз­дык бит ин­де аны. Тор­мы­шы гыйбрәт­ле? Бул­са ни! Гыйб­рәтле бу­лыр ин­де ул йөз ел яшә­гән ке­ше­нең тор­мы­шы. Аны тыл ве­те­ра­ны руб­ри­ка­сы­на керт­тек бит ин­де.

Ярый, дус­тым, тук­тап то­рыйк без шу­шы урын­да. Бер ел­лык ма­те­ри­ал туп­ла­дык. Күп дип ап­ты­ра­ма, шун­дый­рак за­ма­на хә­зер. Шу­ңа кү­рә, бер ел­сыз көт­мәс­сез ми­не мон­да, ты­ныч­лап эш­ләр­сез. Ка­ра аны, гә­җит­кә язы­лыр­га оныт­ма! Таш­ла­ма бе­лән яз­ды­ра­быз. Ан­на­ры ар­та­чак бә­я­се. "Бо­лай да кыйм­мәт. Гел арт­ты­рып то­ра­сыз", ди­сең­ме? Син алай сү­гәр­гә ашык­ма. Без арт­тыр­мый­быз аны, хөр­мәт­лем, поч­та арт­ты­ра. Әгәр поч­та бә­я­сен тү­ли­се­гез кил­мә­сә, ки­леп алыр­га да була, ике­лә­тә арзан­га тө­шә­чәк.

Бул­ды, кит­тем, дус­тым, исән бул­сак, бер ел­дан соң та­гын кү­ре­шер­без. Бе­рүк Са­ра әби­не исән ки­леш саклый кү­ре­гез. Без­гә икен­че ел­га да тыл ве­те­ран­на­ры ту­рын­да язар­га куша­чаклар.

Пер­си­дә­те­ле­гез­гә сә­лам әйт. Фә­рит­тән сә­лам, ди­ген. Кай­сы Фә­рит икән дип ба­шын ка­тыр­сын. Хуш ит­тек!

Рай­нур Әгъ­лә­мет­ди­нов