Шәһри Чаллы

Яр Чаллы шәһәре

18+
2024 - Гаилә елы
Яңалыклар тасмасы

Нә­се­ле­без­нең чиш­мә ба­шы

Соң­гы ел­лар­да та­тар хал­кы үзе­нең үт­кә­нен бар­лау­га ке­реш­те. Бу өл­кә­дә Да­мир Ис­ха­ков, Ва­хит Има­мов, Ну­рул­ла Га­риф һәм баш­ка­лар үз хез­мәт­лә­рен кер­тә­ләр. Як­та­шы­быз, та­рих фән­нә­ре кан­ди­да­ты Ну­рул­ла Га­риф исә без­нең як­ның үт­кә­нен бик җен­тек­ләп ха­лык­ка җит­ке­рә. Әй­тик, Ба­лык Бис­тә­се ра­йо­ны "Чал­лы бәк­ле­ге" (кнәз­ле­ге) авыл­ла­ры та­ри­хын әле мо­ңар­чы як­тырт­кан фән эш­лек­ле­се юк...

Соң­гы ел­лар­да та­тар хал­кы үзе­нең үт­кә­нен бар­лау­га ке­реш­те. Бу өл­кә­дә Да­мир Ис­ха­ков, Ва­хит Има­мов, Ну­рул­ла Га­риф һәм баш­ка­лар үз хез­мәт­лә­рен кер­тә­ләр. Як­та­шы­быз, та­рих фән­нә­ре кан­ди­да­ты Ну­рул­ла Га­риф исә без­нең як­ның үт­кә­нен бик җен­тек­ләп ха­лык­ка җит­ке­рә. Әй­тик, Ба­лык Бис­тә­се ра­йо­ны "Чал­лы бәк­ле­ге" (кнәз­ле­ге) авыл­ла­ры та­ри­хын әле мо­ңар­чы як­тырт­кан фән эш­лек­ле­се юк иде. Кай­бер ле­ген­да­лар һәм кай­бер ха­лык авыз иҗа­тын исәп­кә ал­ма­ган­да, Н.Га­риф һәр оч­рак­ны та­ри­хи до­ку­мент­лар ни­ге­зен­дә дә­лил­ли. Әй­тер­гә ки­рәк, ул әле­ге из­ге эш­не йө­рә­ге ку­шуы бу­ен­ча баш­ка­ра. Мон­нан бер­нин­ди мат­ди бай­лык та ал­мый. Тор­мы­шын, яшә­е­шен укы­ту­чы бу­ла­рак тә­э­мин итә. Ни­гә аңа фән­нәр ака­де­ми­я­сен­дә эш тәкъ­дим ит­мәс­кә? Авы­лы­быз­ның һә­вәс­кәр та­рих­чы­сы Ил­фар Габд­рах­ма­нов яр­дә­ме бе­лән са­ла­быз­да хә­зер һәр нә­сел үзе­нең ыру шә­җә­рә­сен бул­дыр­ды. Ка­ра­саң, без­нең ту­ган­нар Ти­мер­лек­тә - Те­гер­мән­лек­тә ге­нә тү­гел, ә Бү­кәш, Бал­тач, Кү­ки, Ямаш, Кү­гәр­чен авыл­ла­рын­да да бик күп икән. Нә­се­ле­без җеп­лә­ре кай­дан баш­ла­на соң? Чиш­мә ба­шы­быз кай­дан?

Без­нең нә­сел XIII га­сыр­да Ка­ма­ның Бол­гар ягын­нан кү­чеп кил­гән әби-ба­бай­лар­га ба­рып то­та­ша. Оч­сыз-кы­рый­сыз ур­ман­нар, ел­га-күл­ләр бу­ла ул чак­та. Ак­рын­ләп кы­на ха­лык йорт җит­ке­рә, агач­лар­ны ки­сеп, иген ба­су­ла­рын ки­ңәй­тә. Со­ңын­нан Чал­лы бәк­ле­ге, Ка­зан­ны югал­ту тра­ге­ди­я­се, чу­кын­ды­ру. Без­нең авыл­ны исә бу яз­мыш чит­лә­теп уза. Әле дә бул­са ис­лам ди­не­нә хы­я­нәт ит­ми тор­мыш ки­че­рә­без. Те­гер­мән­лек хал­кы­ның кү­бе­се зәң­гәр күз­ле, са­ры чәч­ле бул­са да, кы­сык күз­ле­ләр дә оч­раш­ты­ра. Ди­мәк, без­нең кан­да зур да­ла хал­кы­ның да өле­ше бар.

Нә­се­ле­без­нең там­га­сы - өч­поч­мак. Аны бер як­тан нык­лык, ыша­ныч бил­ге­се ди­сә­ләр, икен­че­дән, ат ия­ре­нең аяк ба­са тор­ган ти­ме­ре, ди­ләр. Мо­ны­сы да нык­лык, та­я­ну бил­ге­се. Мет­ри­ка­да сак­лан­ган до­ку­мент­лар бу­ен­ча, ерак ба­ба­быз­ның исе­ме Әбел­га­зи бул­ган. Ан­нан Му­са, Гай­сә, Хәм­зә, Вә­лиул­ла, Шә­фи­гул­ла, Га­ли­мул­ла. Без ише­теп бел­гән Вә­ли ба­бай 1937 ел­лар­га ка­дәр яшә­гән. Аның дүрт кы­зы - Бә­дер­ба­нат, Шәм­сел­ба­нат, Гый­лем­ба­нат, Миң­ле­ба­нат һәм өч улы - Шә­фи­гул­ла, Сөн­га­тул­ла бе­лән Нә­гый­мул­ла бул­ган. Шә­фи­гул­ла 1909 ел­да Кү­ки­дән Гөл­фә­ния исем­ле зи­фа буй­лы, тә­кәб­бер кыз­га өй­лә­нә. Соң­рак "Ат чиш­мә­се" янын­да өй җит­ке­реп баш­ка чы­га. Без­нең әти­е­без Га­ли­мул­ла - 1910, Гый­зел­ба­нат апа 1913 ел­да туа. Сө­еп-сө­е­шеп яшәү­че яшь га­и­лә­нең го­ме­ре озын бул­мый. Ба­бай­ны 1914 ел­гы Бе­рен­че Бө­тен­дөнья су­гы­шы­на алып ки­тә­ләр. Ба­һа­дир гәү­дә­ле ба­ба­быз фронт­та зур ба­тыр­лык­лар күр­сә­тә - Ге­ор­гий тә­ре­се бе­лән бү­ләк­лә­нә, яра­ла­на. Мәс­кәү­дә гос­пи­таль­дә озак дә­ва­ла­на. Лә­кин аны аяк­ка бас­ты­рыр­га та­биб­лар­ның кө­че җит­ми. Нык гәү­дә­ле та­тар­ны хөр­мәт ит­кән­нәр, кү­рә­сең, Мәс­кәү­дән Те­гер­мән­лек­кә хат ки­лә. "Фронт­та күп ба­тыр­лык­лар күр­сәт­кән, Ге­ор­гий ме­да­ле ка­ва­ле­ры еф­рей­тор Хәм­зин Шә­фи­гул­ла Вә­лиул­ло­вич­ны күп­ме ты­рыш­сак та кот­ка­ра ал­ма­дык. Аның го­ме­ре чик­ле, улы­гыз бе­лән хуш­ла­шыр­га Мәс­кәү­гә кил­сә­гез иде. Ба­тыр сол­дат шу­ны те­ли", ди­е­лә ан­да. Ул ва­кыт­та ни­чек ин­де Мәс­кәү хәт­ле Мәс­кәү­гә чы­гып ки­тә­сең?! Ан­нан ре­во­лю­ция баш­ла­на. Го­му­мән, 27 яшь­лек Шә­фи­гул­ла ба­бай­ның ка­бе­рен бе­лү­че дә юк хә­зер...

Та­гын шу­ны­сын өс­тәр­гә ки­рәк­тер, ба­бам­ның сең­ле­се Бә­дер­ба­нат апа әйт­кән­чә, Шә­фи­гул­ла авыл­даш­ла­ры бе­лән җәй-көз көн­нә­рен­дә па­ро­ход­лар­дан ял­ла­нып йөк бу­ша­та. Шу­лай бер чак­ны 4 ке­ше кү­тә­рә ал­ма­ган тарт­ма­ны бе­рү­зе яр бу­е­на ка­дәр алып чы­га ул. Па­ро­ход­та­гы ха­лык нык га­җәп­лә­нә аңа, кем ак­ча­сын, кем азык-тө­ле­ген би­рә. Шә­хес­лә­рен Хо­дай са­нап кы­на би­рә ди­гән­дәй, нә­се­ле­без­дә ге­нә тү­гел, ти­рә-юнь­дә дә юк әле мон­дый ке­ше­ләр.

Тол кал­ган 25 яшь­лек әби, әти­не Вә­лиул­ла ба­бай­га кал­ды­рып, Кот­лы Бү­кәш­кә Фәх­рет­дин Са­фиул­лин­га ки­яү­гә чы­га. Ан­да ятим кал­ган 3 ай­лык Го­мәр­не ка­рап үс­те­рә. 1929 ел­да Зөһ­рә апа туа. Әти­гә дә ну­жа яшь­тән тө­шә. Ат җе­не ка­гыл­ган Га­лим­гә мәк­тәп­тә озак укыр­га на­сыйп бул­мый. Ат ча­быш­ла­рын­да, со­ңын­нан Са­бан­туй­лар­да кө­рә­шер­гә ярат­кан яшүс­мер 16 яшен­дә Пермь як­ла­ры­на эш­кә ки­тә. Ай­лык хез­мәт ха­кын ба­ба­сы­на җи­бә­реп то­ра. Вә­лиул­ла ба­бай ятим­лек­тә үс­кән оны­гы­на шул ак­ча­га йорт са­ла. 1930 ел­да әти Ямаш авы­лын­нан Мө­хәм­мәт­га­лим кы­зы Сә­хәр­ба­ну­га өй­лә­нә. Авыл мәк­тә­бен ях­шы бил­ге­ләр­гә тә­мам­ла­ган са­ры чәч­ле кыз га­рәп, ла­тин, ки­рил­ли­ца­ны ка­мил бе­лә. Авыл­да төр­ле ки­тап­лар укып, мәгъ­ри­фәт­че­лек бе­лән дә шө­гыль­лән­де. 1930 ел­да - Га­зи­зул­ла, 1937 ел­да - Әл­фия, 1942дә - Әмир, 1946 ел­да - Га­мир, 1949да - Хаб­рах­ман, 1951 ел­да Хө­сә­ен туа. Кыз­га­ныч­ка кар­шы, ал­ты­быз­ның дүр­те­се ин­де ба­кый­лык­ка күч­те.

Әти­не, ти­рә-як­ның аб­руй­лы ке­ше­сен, га­ярь кө­рәш­че бу­ла­рак, сә­я­си ва­кый­га­лар шау­кы­мы да игъ­ти­бар­сыз кал­дыр­мый. 1930 ел­да аны гө­наһ­сыз­га га­еп­ләп, Бе­ло­мор­ка­нал­га сөр­ген­гә җи­бә­рә­ләр. Со­ңын­нан га­фу үте­нә­ләр үте­нү­ен, лә­кин тор­мыш­ның иң ма­тур ча­гы га­и­лә­дән чит­тә - кол­лар хез­мә­тен­дә үтә. Ан­нан - Бө­ек Ва­тан су­гы­шы. 1941 ел­ның но­яб­рен­дә Вол­хов фрон­тын­нан яра­ла­нып кай­та. Хәт­та вин­тов­ка­сыз ут эче­нә ке­рү­лә­ре ту­рын­да сөй­лә­гә­не әле дә исем­дә. Бри­га­дир, фер­ма мө­ди­ре, вет­са­ни­тар бу­лып го­мер буе эш­лә­де. 1970 ел­да 59 яшен­дә гүр ия­се бул­ды. Ни кыз­га­ныч, су­гыш ве­те­ран­на­ры­на би­рел­гән дан-шөһ­рәт­не алар­га кү­рер­гә на­сыйп бул­ма­ды. Го­мер буе те­ген­нән-мон­нан пе­чән ча­бып, утын әзер­ләп тор­мыш ит­те. Өчен­че груп­па су­гыш ин­ва­ли­ды бу­ла­рак би­ре­лә тор­ган 8 сум да 90 ти­ен ак­ча­сы на­лог тү­ләр­гә дә җит­ми иде. Ашау ягы ярый­сы бул­са да, ур­ман-ба­су­лар­да­гы бар­лык үлән­нәр­нең дә тә­мен та­тып үс­тек. Ки­ем-са­лым­ның да өл­кән­нәр­дән кал­га­нын ки­дек.

Әни ягы да га­ди иген­че-тер­лек­че­ләр. Ямаш­ның яр­ты­сы без­нең ту­ган­нар. Вил Шә­рә­фет­ди­нов, Шам­гун Га­ри­фов­лар бе­лән ара­ла­шып яши­без. Гөл­фә­ния әби­е­без 1957 ел­да Кот­лы Бү­кәш­тә үл­де. Го­мәр абый Бө­ек Ва­тан су­гы­шын­да плен­га элә­геп, Идел-Урал ле­ги­о­нын­да ро­та ко­ман­ди­ры бу­ла. 728нче ба­таль­он­да не­мец­лар­га кар­шы фет­нә оеш­ты­рып, та­тар­лар­ның Поль­ша пар­ти­зан­на­ры­на кү­чү­ен тә­э­мин итә. Рәс­ми чы­га­нак­лар бул­ма­са да, авыл­да­шы­быз Фа­рис Са­би­ров әй­тү­ен­чә, ул не­мец­лар та­ра­фын­нан асып үте­ре­лә. Зөһ­рә апа Мәс­кәү­дә яшәп үл­де. Аның өч оны­гы бар. Гый­зел­ба­нат апа бе­лән Га­яз җиз­ни өч кыз һәм ике ул үс­тер­де­ләр. Ба­ба­быз хөр­мә­те­нә алар­ның да фа­ми­ли­я­лә­ре Шә­фи­гул­лин­нар.

Әби­нең нә­сел дә­вам­чы­ла­ры Кү­ки­дә яши. Со­вет­лар Со­ю­зы Ге­рое Миң­нул­ла Сөн­гать улы Гыйз­зә­тул­лин да әби­нең ту­га­ны. Әби­нең сең­ле­се Гөл­да­ния Кү­гәр­чен авы­лы ке­ше­се За­ри­фет­дин улы Вә­ли­мө­хәм­мәт­кә тор­мыш­ка чы­га. Чис­тай­да алар­ның ку­нак­ха­нә­лә­ре, ти­ре эш­кәр­тү фаб­ри­ка­сы һәм бик күп ки­бет­лә­ре бу­ла. 1930 ел­лар­да алар реп­рес­си­я­гә элә­гә һәм сә­я­си дош­ман бу­ла­рак, Маг­ни­то­горс­ки­га сө­ре­лә. Бу бә­хет­сез­лек ал­дын­нан гы­на әти Чис­тай­га ба­ра. Бик ях­шы кар­шы ала­лар аны. Кит­кән­дә бә­лә­кәй ге­нә шка­тул­ка бү­ләк итә­ләр. "Син ятим үс­тең, Хо­дай ки­лә­чәк­тә тор­мы­шың­ны ма­тур ит­сен. Мон­да­гы бай­лык яшәр­гә җи­тә, тик аны то­та бе­лер­гә дә ки­рәк. Дус­тан, дош­ман­нан сак бул", - ди Гөл­да­ния әби. Ни кыз­га­ныч, бар­жа­га утыр­гач, кы­зы­лар­ми­я­че­ләр ха­лык­ны тик­ше­рә баш­лый. Әти­гә әле­ге ал­тын ак­ча­лар­дан тор­ган бү­ләк­не Ка­ма­га ыр­гы­ту­дан баш­ка ча­ра кал­мый. Чәй эчәр­гә ши­кә­ре, ки­ем алыр­га ак­ча­сы бул­ма­ган­да: "Эх, хә­зер шул мал бул­са, яши бе­лер идек без", - дия иде. Нә­се­ле­без дә­вам­чы­ла­ры Та­тар­стан, Мәс­кәү, Ук­ра­и­на, Ижевск һәм та­гын бик күп шә­һәр­ләр­дә го­мер ки­че­рә.

Ми­нем иң якын ту­ган­на­ры­ма кил­гән­дә, Га­зи­зул­ла абый го­мер буе Вор­ку­та шах­та­сын­да эш­лә­де. Бү­ләк­ләр­гә ла­ек бул­ды. Бәд­ри­җа­мал апа бе­лән ике ба­ла үс­тер­де­ләр. Әл­фия апа фаб­ри­ка­да мас­тер иде. Җаб­бар җиз­ни бе­лән өч ба­ла­ны укы­тып ке­ше ит­те­ләр. Ике ин­с­ти­тут­ны бе­тер­гән Әмир абый фа­җи­га­ле төс­тә һә­лак бул­ды. Га­мир абый го­мер буе вет­фельд­шер бу­лып ту­ган авы­лы­быз­да хез­мәт куй­ды. Хә­зер дә ти­рә-як авыл­лар­дан аңа мө­рә­җә­гать итә­ләр. Ул ба­рып, мал­ла­рын дә­ва­лый. Ма­ма­дыш ра­йо­ны Нор­ма авы­лы кы­зы Мәр­зи­я­гә өй­лә­неп, 44 ел яшә­де. Бик зы­я­лы, тү­зем һәм акыл­лы ке­ше иде. 65 яшен­дә үлеп кит­те. Уры­ны җән­нәт­тә бу­ла күр­сен. Ул­ла­ры Да­мир бе­лән Аль­мир баш­лы-күз­ле бу­лып, го­мер итә­ләр, ба­ла­лар үс­те­рә­ләр. Үзе­мә кил­гән­дә, ке­рә­шен кы­зы На­деж­да (На­җия) бе­лән ике ба­ла үс­тер­дек, ике оны­гы­быз бар. Ал­су Ка­зан­да юрист ире Ма­рат бе­лән Кә­рим, Бу­лат­ны үс­те­рә. Рә­сүл рек­ла­ма бел­ге­че, әле өй­лән­мә­гән.

Нә­сел дә­вам итә. Бү­ген­ге көн­дә Ук­ра­и­на­да - Фә­рит, Ра­мил, Ил­дар, Ре­нат, Чал­лы­да Рә­сүл, Да­ни­яр га­и­лә тор­мы­шы ко­рыр­га әзер егет­ләр. Ан­нан Ри­зә­лә, Зөһ­рә, Кә­рим, Ру­зәл, Бу­лат үсеп ки­лә... Тор­мыш шу­лай дә­вам итә. Без алар­ның бә­хет­ле ки­лә­чә­ген те­ли­без. Нә­се­ле­без шә­җә­рә­се дә­вам­лы бул­сын.

Рах­ман ШӘ­ФИ­ГУЛ­ЛИН.

Ре­дак­ци­я­дән. Хөр­мәт­ле мил­ләт­тәш­ләр, га­зе­та уку­чы­лар, сез үзе­гез­нең кар­дәш-ыру, ту­ган­на­ры­гыз ту­рын­да ни­ләр бе­лә­сез? Без­гә хат­лар юл­ла­гыз. Кы­зык­лы­ла­ры­на га­зе­та­да урын би­рер­без.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа


Оставляйте реакции

0

0

0

0

0

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза :(
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Нет комментариев

2
X